... E kam takuar Konicėn pėr herė tė parė mė 1909. Ishte diēka qė nuk kam pėr ta harruar kurė. Mė kishte shkruar nga Londra se do tė vinte nė Boston i veshur me kostum shqiptar. Ideja ishte qė tė dilte fotografia e tij nė gazetė dhe tė shfrytėzohej rasti pėr tė propaganduar ēėshtjen kombėtare shqiptare, e cila ka qenė pasioni i gjithė jetės sė tij. Unė mbeta i shtangur. Si prift ortodoks i modės sė vjetėr, nė atė kohė unė vetė mbaja nnjė mjekėr tė gjatė tė zezė, pėr tė cilėn mė duhet tė pranoj se nuk u pėlqente djemve tė Bostonit. E merrja me mend se sa do tė dėfreheshin ata djem po tė mė shihnin duke ecur me njė burrė tė veshur me fustanellėn shqiptare. Ndonėse nuk kisha parė kurrė ndonjė fustanellė greke, njė lloj fundi i balerinave. Unė isha i shkurtėr e i bėshėm, Konica ishte i gjatė e i thatė, kėshtu qė tė dy do tė dukeshim si Don Kishoti me Sanēo Panēėn tė arratisur nga ndonjė cirk. Sa u habita kėtė herė kur pashė se djemtė e Bostonit e harruan gjithēka lidhur me mjekrėn time dhe thjesht zunė tė shihnin Konicėn me adhurim. Atėherė e kuptova se fustanella shqiptare nuk ishte fustanellė qesharake greke, por diēka qė i ngjante kiltit tė skocezėve dhe se i pėrshtatej shumė njė burri tė pashėm si Konica.
Meqė ra fjala, lexuesi mund ta gjejė nė librin e Konicės ndryshimin ndėrmjet kostumit grek dhe veshjes shqiptare: ėshtė e vėrtetė se grekėt e kanė pėrshtatur nga shqiptarėt, por ata u pėrpoqėn ta stėrhollojnė sa qė e bėnė njė veshje grash me aq sa mundėn.
Veshja e Konicės nuk ishte e vetmja gjė qė mė habiti. Thjest mbeta pa mend, kur ai nisi tė mė mėsonte pėr ēdo gjė nė botė. Ishte njeri me kulturė tė lartė. Gijom Apoliner, njė shkrimtar dhe mik i tij, e ka quajtur enciklopedi shėtitėse qė e fliste frėngjishten si njė francez. Njė shkrimtar tjetėr, Zhyl lė Metrė, ka shkruar pėr tė: Ky i huaj qė e shkruan kaq mirė gjuhėn tonė.
Si studiues i pasionuar i muzikės, Konica e adhuronte shumė Vagnerin. Njė nga gjėrat e para qė bėri ai pasi u takuam, ishte tė mė tregonte pėr Vagnerin dhe operat e tij. Me kėshillėn e tij e pashė pėrherė tė parė Parisfalin, kur u dha mė 1910 nė Boston. Nė varrimin e tij, tridhjetė vjet mė vonė, duke e ditur se sa shumė e donte Vagnerin, iu luta organistit tė luante muzikėn e Vagnerit nga kreu deri nė fund.
Ka disa fakte qė mungojnė nė librin e papėrfunduar tė Konicės, fakte pėr Shqipėrinė, qė i kam mėsuar prej tij. Pėr shembull, Konica flet pėr krenarinė e malėsorėve shqiptarė. Zonja Durham e pranon kėtė nė librin e saj Brenga e Ballkanit. Kur pėrshkruan shpėrndarjen e ndihmave nė Maqedoni gjatė dhjetėvjeēarit tė parė tė shekullit tė njėzetė, ajo na tregon se si gratė fshatare e rrethonin ditė e natė, duke i kėrkuar ushqime dhe rroba. Ata vendoseshin rrotull shtėpisė ku banonte ajo dhe nuk largosheshin derisa tė merrnin diēka. Edhe kur u shpjegoi se nuk kishte mė asgjė pėr tu dhėnė, ato nuk shkuleshin. Kur zonja Durham vajti nė Shqipėri, priste qė ti ndodhte njėsoj. Pėr habinė e saj, askush nuk iu afrua pėr ti kėrkuar ndihmė.
Konica pėrmend edhe faktin se zonja Durham ka qenė njė adhuruese e madhe e amvisės shqiptare. Ajo mendonte se vetėm amvisa holandeze mund tė krahasohej me tė pėr pastėrtinė. Zonja Durham kishte tė drejtė. Mjafton tė shkosh pėr vizitė nė shtėpitė e shqiptarėve nė Shtetet e Bashkuara dhe mund ta shohėsh dallimin ndėrmjet amvisės shqiptare dhe shumė prej fqinjėve tė saj qė nuk janė shqiptare.
Njė gjė qė e ka lėnė jashtė Konica ėshtė fakti qė fqinjėt ballkanas e italianė kanė shpifur se shqiptarėt janė tė egėr e tė pamėshirshėm. Zonja Durham na thotė se kjo nuk ėshtė e vėrtetė. Ajo kiste parė fshatarėt siēilianė se si i rrihnin pa mėshirė kuajt dhe gomerėt, por kurrė nuk kishte qenė dėshmitare se si njė shqiptar rrihte njė kafshė. Unė e kam vėnė re edhe vetė kur kam udhėtuar me kalė nė Shqipėri. Sa herė vinim te ndonjė copė rrugė e vėshtirė, ishim tė detyruar tė zbrisnim dhe kafsharėt gjithnjė pėrdornin fjalėt pėrkdhelėse pėr tu dhėnė zemėr kafshėve, si pėr shembull: Hajde, vėlla. Ec, or bir; Nuk ėshtė dhe kaq e vėshtirė. Do ta kalojmė.
Njė shpifje tjetėr e pėrhapur nga fqinjėt tanė, ėshtė se shqiptarėt qenkan njerėz qė nuk u shtrohen ligjeve. E vėrteta ėshtė krejt e kundėrt. Ata u shumė mė tepėr se gjithė fqinjėt e tyre. Statistikat e rajoneve tė policisė nė qytetet amerikane ku ka shqiptarė, dėshmojnė qartė se ata janė nga grupet mė tė mira ndėr tė gjithė tė ardhurit e huaj. Pėrvoja ime e gjatė mė ka vėrtetuar se shqiptarėt u binden ligjeve nė shqipėri po ashtu siē u binden nė Shtetet e Bashkuara. E keqja ėshtė se, kur fqinjėt e Shqipėrisė pėrpiqen tė shkelin tėrėsinė e saj tokėsore, atėherė shqiptarėt e paligj ngrenė krye.
Kur pėrshkruan pamjet e bukura tė Shqipėrisė, Konica pėrmend shumė turistė tė huaj qė e kanė admiruar kėte vend. Njė emėr, qė megjithatė mungon, ėshtė ai i prozatorit, dramaturgut dhe kritikut muzikor francez, Roman Rolanit, i cili nė njėrin nga librat e vet flet pėr kodrat e bukura tė valėzuara tė Shqipėrisė. Unė pėr vete i kam soditur nga maja e malit Tomor dhe nga kėshtjella e Krujės, kryeqyhteti i vjetėr i Skėnderbeut. Nuk kam parė gjithė jetėn time gjė mė tė bukur.
Mjaft shtesa mund ti bėhen kapitullit tė Konicės pėr vetitė luftarake tė shqiptarėve. Pėr shembull, kalorėsit shqiptarė u bėnė proverbialė nė gjithė Europėn pas vdekjes sė Skėnderbeut. Gjithė mbretėrit dhe sundimtarėt e Italisė, Francės, Britanisė sė Madhe kanė marrė kalorės tė lehtė shqiptarė pėr ushtritė e tyre. Konica mė ka thėnė njė herė se nė shekullin e shtatėmbėdhjetė, kur francezėt kėrkonin tė lavdėronin njė kalorės, shpreheshin: E nget kalin si njė shqiptar.
Kemi disa dokumente italiane, qė flasin pėr kalorėsinė shqiptare dhe qė na shpjegojnė se si Skėnderbeu e shpėtoi mbretin Ferdinand tė Napolit me kalorėsinė e vet tė lehtė. Sipas dėshmisė sė historianėve bashkėkohės, Ferdinandi e kishte humbur davanė kur e braktisėn banorėt feudalė dhe u bashkuan me Rene Anzhuanė, qė ishte rivali i tij francez dhe qė pretendonte fronin e Napolit.
Dihet mirė se ushtritė mercenare tė Rilindjes asnjėherė nuk bėnė ndonjė betejė tė vėrtetė. Ata kujdeseshin jo pėr lavdinė ushtarake, por pėr pagat. Zakonisht krijohej njė komitet i pėrbashkėt i tė dy ushtrive rivale dhe vendoste kush do tė shpėrblehej me fitoren. Pėr shembull, kur njėra nga ushtritė kundėrshtare kishte epėrsi tė padyshimtė si numėr, asaj i jepej fitorja pa e zgjatur shumė. Kur ushtritė ishin tė barabarta nga numuri dhe komiteti nuk mund tė merrte vesh se cila palė mund tė fitonte, atėherė kurdisej njė betejė e shtirė, nė tė cilėn nuk dėmtohej ose nuk vritej askush, me pėrjashtim tė ndonjė aksidenti. Por kjo manovėr shėrbente pėr tė ndihmuar komitetin e pėrbashkėt qė tė merrte njė vendim.
Diēka e ngjashme ndodhi kur skėnderbu zbriti nė Itali me kalorėsinė e vet tė lehtė. Komandanti i ushtrisė kundėrshtare konti Piēinino dhe Skėnderbeu rregulluan njė betejė tė tillė tė shtirė pėr tė parė se cila nga tė dy ushtritė do tė kishte mė shumė shanse pėr tė marrė fitoren. Dy reparte tė zgjedhura nga ushtria shqiptare dhe italiane bėnė njė paraqitje tė kalorėsisė dhe tė aftėsisė luftarake. Shqiptarėt e fituan ndeshjen dhe kėshtu u mbyll gjithė kjo histori. Italianėt asnjėherė mė nuk e kundėrshtuan epėrsinė e kalorėsisė shqiptare. Natyrisht, me turret ishte njė pun krejt tjetėr. Atėherė Skėnderbeut i duhej tė bėnte beteja reale dhe tė arrinte fitore reale. Turqve nuk u bėnte pėrshtypje asnjė paradė.
Skėnderbeu ka qenė, padyshim, njė gjeneral i madh dhe ai meriton nderime tė mėdha pėr kryqėzatėn e tij heroike kundėr turqve. Por ne nuk duhet tė harrojmė se edhe ushtarėt e tij meritojnė pjesėn e tyre tė nderit. Kryengritja shqiptare e viteve 1910 - 1912 kundėr turqve tregoi se luftėtarėt e ēetave shqiptare ende e ruanin trimėrinė dhe forcėn e gjallė qė kishin dėshmuar nė kohėt e vjetra nė Skėnderbeun. Vetėm pėr vetėm ata i mundėn turqit, marshuan nė Selanik dhe e detyruan qeverinė turke tu jepte autonominė. Pas disa muajsh iu desh gjithė kombeve tė Ballkanit qė tė bashkoheshin pėr ti mundur po ata turq. Mė 1920 atje u pėrsėrit po ajo histori e pėrjetshme. Shqipėrinė e kėrcėnonte copėtimi. Italia kishte pushtuar Vlorėn dhe prapatokėn e saj deri nė Gjirokastėr. Fqinjėt e tjerė kėrkonin copat e tyre sipas traktatit tė fshehtė tė vitit 1915. Vetėm njė zė u ngrit pėr tė kundėrshtuar, ai i president Wilson. Por ai mjaftoi pėr tė ngritur kombin. Malėsorėt shqiptarė tė bregdetit jugor qenė tė parėt qė u ngritėn, pastaj i ndoqėn edhe tė tjerėt. Brenda pak muajve italianėt u hodhėn nė det dhe u detyruan ta linin Vlorėn dhe rrethin e saj. Rreth njėzetė vjet mė vonė, mė 1940 grekėt, pothuaj shtatė herė mė tė shumtė si numėr sesa shqiptarėt, nuk mundėn ta pėrsėritnin kėte marifet, ndonėse kishin mbėshtetjen e flotės angleze dhe tė forcave ajrore angleze, qė i penguan italianėt tė sillnin pėrforcime.
Tani disa fjalė pėr vendin e Konicės nė historinė e Shqipėrisė sė sotme. Si mysliman dhe si pėrkrahės i njė familjeje tė vjetėr aristokratėsh nga Shqipėria e jugut, Konica kishte tė gjitha mundėsite qė tė fitonte poste tė larta nė Perandorinė Turke, ku Shqipėria bėnte pjesė, qė pas vdekjes sė Skėnderbeut. Nė tė vėrtetė, shumė shqiptarė tė tjerė gjatė shekujve ishin ngjitur nė postet mė tė larta tė Perandorisė Turke. Pėr shembull, kur Konica ishte i ri, Vezir i madh ose kryeministri i Perandorisė Turke ishte Ferid Pasha, njė shqiptar nga Vlora.
Por kjo karrierė nuk e tėrhiqte Konicėn. Ai mendonte se misioni i tij ishte tė luftonte pėr pavarėsinė e Shqipėrisė. Nga viti 1897 deri mė 1912, dy nga pionierėt mė tė shquar tė pavarėsisė sė Shqipėrisė kanė qenė Konica dhe Shahin Kolonja, botuesit e dy revistave shqiptare, qė dolėn jashtė: Albania dhe Drita pėrkatėsisht.
Gjatė sundimit turk shqiptarėt kishin harruar gjithēka pėr lavdinė e tyre tė kaluar nėn Skėnderbeun. Konica ka qenė njeriu qė e rizbuloi dhe e popullarizoi Skėnderbeun e flamurin e tij, shqipen e zezė dy krenare nė njė fushė tė kuqe. Ky flamur u bė simbol i pavarėsisė kombėtare dhe mė nė fund u ngrit nė Vlorė mė 1912 nga Ismail Qemali kur Shqipėria u shpall shtet i pavarur.
Konica ėshtė quajtur si krijuesi i prozės moderne shqipe. Kur unė vendosa tė bashkohesha me kryqėzatėn pėr pavarėsinė e Shqipėrisė, e para gjė qė mė bėri pėrshtypje ishte mungesa e plotė e veprave letrare shqipe me vlera artistike. Por kur vajta nė Egjipt mė 1903, njė atdhetar shqiptar, Spiro Dineja, mė dha vėllimet e revistės Albania nga viti 1897 deri mė 1903. I lexova tė gjitha nga faqja e parė deri tek e fundit dhe atėherė e mėsova se nė shkrimet e Konicės ne e kishim atė qė na duhej: letėrsinė e mirė shqipe. Pėr mė tepėr, Konica zbuloi dhe popullarizoi shqiptarė tė veprimtarisė letrare si Kristofordhi, Mitkoja, Fishta dhe Zako Ēajupi. Me kėshillėn dhe udhėzimet e tij unė pėrktheva disa vepra nga Shekspiri, Ibseni, Edgar Alan Poeja dhe Don Kishotin e Servantesit. Tė gjithė autorėt shqiptarė qė vijnė pas Konicės janė nxėnėsit e tij, duke pėrfshirė dhe shkruesin e kėtyre radhėve.
Gjenialiteti i artit poetik tė njė poeti nuk ka tė bėjė vetėm me trajtėn e lėndės, kronologjinė apo rrethanat ndėr tė cilat ai krijon poezinė. Barometri qė mat kėtė esencė, mė tepėr se gjithēka, nxjerr nė pah zotėsinė qė ka patur poeti pėr tė bėrė diēka tė veēantė ndėr kushtet qė i janė krijuar apo imponuar nga koha. Tė njėjtėn filozofi kam gjetur edhe nė individualitetin krijues tė poetit Anton Ēefa. Libri i parė i tij "Dritarja e nji britme" ėshtė njė ikonė qė simbolizon luftėn pėr ekzistencė tė intelektualėve tanė jo konformistė. Regjimi qė gjysmė-paralizoi letėrsinė tonė nė salutime ose heshtje, i afroi tė njėjtat opcione edhe poetit nė fjalė: tė bėnte lėvdata tė thata pėr politikėn e atėhershme ose tė qepte buzėt para pėrfaqėsuesve tė saj. Evidentualisht, ai zgjodhi rrugėn mė tė vėshtirė - njė memecėri tė shtirėzuar ndaj gjithkujt. Nė tė mirė tė Antonit, nė kahe tė kundėrta me atė situatė tė vėshtirė ecatej fati i jashtėzakonshėm i tė qenurit poet. Marrėdhėniet e fshehta me poezinė ia plotėsonin atė boshėsi qė i krijonte gjithėsia brenda vetes. Kėshtu ai u detyrua ta thjeshtėsonte tė qenurit dikush nė tė qenurit veē gjallė, pushkėn nė penė dhe fushėbetejėn nė njė fletore tė hollė poetike.
Distanca estetike qė poeti aplikon nė "Dritarja e nji britme" e ka arritur misionin e saj letrar. Pothuajse nė tė gjitha poezitė ėshtė distancuar me mjeshtri funksioni psikologjik nga realiteti. Natyrisht, ka qenė Buzuku ai qė e ka shprehur shqetėsimin pėr gjuhėn tonė me fjalėt " nė sė dashunit sė botės sanė", dhe Bardhi qė me tonin melankolik ka shtuar fjalėt "po bdaretė e po bastardhohetė " dhe jo Anton Ēefa. Bile (nga qė s'ka lindur nė atė kohė) as te Komisia Letrare e Shkodrės e vitit 1917 nuk ka marrė pjesė. Por gjithėsesi, synimet e vendimeve tė kėsaj Komisie i ka zbatuar pikė pėr pikė nė gjuhėn qė pėrdor nė poezinė e tij. Nė kėtė vėllim poetik, Gjuha gegėnishte Letrare, tė mahnitė me pasurinė dhe muzikalitetin qė mban nė vetvete. Duke mos u pajtuar, me dinjitet, ndaj "politikės gjuhėsore" dhe vendimeve tė Kongresit tė Drejtshkrimit, poeti i qėndron besnik vetėdijes intelektuale. Kjo nuk do tė thotė qė ai nuk e kupton ecurinė demokratike tė kohės. Nė kontrast, ia shpėrthen me devotėshmeri ndaj atyre qė ia mohuan kohės erėrat demokratike tė saj. Ēefa e bėn kėtė sepse ėshtė i informuar nga vetvetja qė arti i krijuar me njė shpirt tė hapur i ka virtualitetin dhe sinqeritetin tė ushqyera nė strukturėn e vet. Pavarėsisht nga kjo, bukuria e kėsaj divergjence qėndron nė faktin se nė kėtė vėllim nuk ėshtė poeti ai qė sugjeron njė Kongres tė Tretė Drejtėshkrimi, por ėshtė vet poezia ajo qė tė fton tė analizosh faktin se gegėnishtja ėshtė njė gjuhė mjaft e pasur si nga fonetika, morfologjia ashtu edhe nga leksiku. E si mund tė mos e duash gjuhėn e kėtyre vargjeve nė poezine " Miha nė gojėn e shpresės:
Miha nė gojėn e shpresės
E mbolla nji fjalė
E fjala u ba dhimbje.
Lule e shpeshtė e kėsaj zagne
Qi quhet jetė.
Ēudia qė heshtja flet nė poezinė e Anton Ēefės shoqėrohet edhe nga disa elemente tė tjera. Nė njė farė mėnyre, anatomia e poezisė ėshtė e pėrbėrė nga fjalė artistike qė shoqėrojnė gjer nė embrionin e tyre kthjelltėsinė dhe thellėsinė e mendimit. Duke e parė relievin artistik nga ky sfond, poeti i kushton njė vėmendje tė veēantė pėrdorimit tė fjalės. Ai mban njė ekuilibėr tė pastėr reciprok midis poezisė qė shkruan dhe lexuesit qė do e lexojė atė. Me tė vėrtetė kėmbėngulja e tij pėr sinqeritet tė plotė ndaj vargut poetik ėshtė njė virtyt pėr tu admiruar. Ai ėshtė po aq i sinqertė tek poezia sa ē'ėshtė poezia tek shpirti i tij. Si rezultat i kėtyre bindjeve ai u mėnjanohet vargjeve makoronike me finesė. Jo pėr tė thėnė se metoda e tė shkruarit duke injektuar fjalė dygjuhėshe nė poezi ka vdekur kur Tesi Degli Odassi (1488) ndėrthuri latinisht the italisht nė "Carmen Maccoronicum". Poetėt e sotėm e bėjnė ēdo ditė kėtė nga marrėzia pėr tu hequr modernė. Pėr fat tė mirė modernizmin nė poezi Antoni e sheh nga kėndvėshtrimi i njė bote krejt tjetėr. Nė "Dritarja e nji britme" gjuha grafike ėshtė pjesė e njė poezie tė kristaltė, e njė poezie deri nė fund e tejdukshme qė tė mahnitė me forcėn imagjinuese:
Pėrjetėsisht e pėrndezun
Rrezėllima e ninėzave tė jermit tim
Pahitet mbi petalet ngjyralle
Tė gonxheve tua n'shpėrthim.
Ėshtė i ēuditėshėm realiteti qė pikėrisht poezia - epiqendra e gjoksit poetik tė poetit- vihej me aq kujdes nė shėnjestrėn e diktatorėve. Aty s'mbetej tjetėr pėrveēėse njė pėrdorim i pėrhershėm i alegorisė nė poezi. Nė ato kushte tė vėshtira alegoria u bė mburoja mė efektive pėr mėnjanimin e eleminimit, ndoshta edhe fizik, tė poetit. Kjo ėshtė edhe arsyeja qė nė kėtė libėr gjejmė njė seri pėrpjekjesh nga autori pėr tė evokuar interesa tė dyfishta. Integruar nė konceptin e pėrgjithshėm poetik tė poetit nė "Dritarja e nji britme" vėrejmė sa pėrqendrim nė ditarin e incidenteve jetėsore qė kalonte Shqipėria, aq edhe pėrpjekje pėr tė krijuar metafora tė natyralizuara nė imagjinatė qė tė jenė, por tė mos paraqiten haptazi, si fenomene intiminuese ndaj regjimit. Shėmbulli qė vijon ėshtė njė model nga ku poezia nis si njė metaforė dhe (nga qė ėshtė njė metaforė e gjatė) ajo pėrfundon butėsisht nė alegori:
Drapni i pėrmbysun i hanės
Natė asht.
Mė kėrcnon prej s'nalti.
E unė e ēoj gishtin pėrpjetė kah qielli.
E unė rrugėn s'e kam humb,
Po frigohem se rruga mė qet
Nė shteg tė ujkut.
Megjithatė, ėshtė e rėndėsishme qė nė poezi tė tilla, ndonėse jo gjithmonė e lehtė, tė mos ngatėrrojmė ndryshimin midis alegorisė dhe simbolizmit. Nė vargjet "Enigma e gurit" pėr shembull, poeti vetėm pėrpiqet tė sugjerojė nivele tė tjera mendimesh pa paraqitur njė strukturė ideshė kontrolluese tė influencimit nė vargje. Kjo ėshtė e rėndėsishme sepse simbolizmi shpeshherė nuk arrin ta hapė parabolėn nė drejtim tė abstraktizmit nė gjuhėn piktoreskė tė poezisė.
Sot kritikėt e poezisė shqipe pothuajse nuk flasin fare pėr rolin e ambivalencės nė poezi. Ajo shpesh pėrdoret me mjeshtėri nga poetėt tanė. Edhe nė poezinė "Shkodrės" gjithēka ka tė bėjė me kėtė vorbull tė ekzistencės reciproke tė konflikteve dhe tė ndjenjave tė poetit ndaj ndryshimeve zhbėrėse nė Shkodėr. Poeti nganjėherė ndjehet i jashtėm nė qytetin e vet. Tė mos vlerėsosh dhe tė mos pranosh substancėn e shkrirė tė bėrthamės shpirtėrore dhe intelektuale tė poetit ėshtė njėsoj sikur t'i refuzosh atij shtetėsinė. I lėnduar nga ēnderime tė tilla, poeti me mjete speciale figurative u drejtohet algėve qė nxjerrin kokėn nė emėr tė Shkodrės:
Je tjetersue sot,
Asht shkėrmoqė thelbi i tė gjitha fjalėve
E edhe i asaj qė njerėzit quejnė dashtni.
E Ēinarit tė Hoxhės sė Dheut,
Hija e topitun
Ka humbė pėrgjithmonė kujtesėn
E nuk mė njeh.
Ajo qė do tė jetojė mė gjatė nė kujtesėn e lexuesit nga "Dritarja e nji britme" nuk ėshtė pėrmbajtja e jashtme e poezive, struktura teknike apo ombrella nėn tė cilėn janė mbajtur gjallė kėto poezi. Pėr mendimin tim, mė e rrėnjėzuara nė mendje do tė mbesė mėnyra me tė cilėn ėshtė paraqitur poezia. Ēefa nuk na paraqet poezi gjysmake. Ēdo poezi ka njė fillim, mes dhe fund tė mbėshtetur nė kodet e poezisė moderne. Ai na jepet si njė dėshmitar i padukshėm nė ēdo poezi. Duke ia imponuar vet-harrimin vetes, ai ka mundur ta ngjeshė kohėn. Njė kompresė e tillė i ka dhenė Ēefės njė komandė mė tė madhe nė pėrdorimin e gjuhės. Padyshim kjo ėshtė arritje, sepse nė poezi nė ēfarėdo mėnyre qė ta kapėsh kohėn, qoftė me pėrmasa metrike apo topografike, ritmi ėshtė avancim, avancimi ėshtė kohė dhe koha duhet pėrmbledhur. Njėra nga substancat qė pėrbėn dinamizmin e kėtij libri ėshtė edhe dramaciteti poetik. Dramaciteti ėshtė shartuar nė degėt e mendimit sepse pa dramacitet (kur vetė jeta ėshtė njė dramė e gjatė) nuk ka tension. Dhe pa tension poezia paraqitet e velur nė pėrbėrje. Duke ua ndėrruar funksionet prezantimeve ideore poeti pėrgjithėson nga e veēanta qė t'u japė njė gjerėsi mė tė madhe momenteve kyēe nė historinė e njeriut tonė bashkėkohor. Standarte tė tilla bėjnė qė nė tė gjithė librin "Dritarja e nji britme" intervali tregues i nivelit poetik ka fare pak ndryshime kur ėshtė fjala pėr ulje - ngjitje nė estitikėn e pėrgjithshme. Tė nėjtėn gjė mund tė pohojmė edhe pėr shqetėsimin intelektual dhe energjinė qė pėrshkon tėrė librin. Ndonėse ky libėr ėshtė shkruar vite mė parė poezia ka qėndruar e freskėt, ndoshta sepse:
Pėr vetveten, Poezia asht hapsina e shpirtit nė Hapsinėn e fjalės.
Pėr poetin, poezia asht dhimbja e dritės, gufimi i gjakut,
Zjarmia e ndjenjės, guri i mendimit.
Nga qė poeti ėshtė sjellė me njė indiferencė jo tė rėndomtė ndaj gjithēkaje nėn udhėzimet e komunizmit tė asaj kohe, ai ka humbur dhe ka fituar diēka. Ka humbur sepse nuk ka lexuar disa nga poetėt mė tė mirė shqiptarė, tė cilėt edhe pse tė kushtėzuar kanė arritur tė gjejnė forma tė japin gjėra tė bukura nė letėrsinė shqipe. Nga ana tjetėr ka fituar diēka sepse nuk ka asgjė tė huazuar nga poetėt e tjerė nė poezinė e tij. Me fjalė tė tjera, poezia e tij ėshtė poezi e kulluar. Ajo ėshtė e zhveshur nga ekspozimet konceptualiste dhe ambiciet personale. Ēdo gjė qė mund tė parafrozohej nė prozė ėshtė eleminuar. Dhe mė esencialia, poeti na paraqitet racional nė kuptimin respektiv tė strukturės. Ai mundohet qė ēdo fjalė tė jetė njė gur i pazėvendėsueshėm nė murin e kėshtjellės sė tij poetike. Kjo bėn tė mundur qė ēdo paragraf tė na japė imazhin e njė poezie tė vetme, shenjė e cila premton se poezia e Ēefės do tė jetė nė gjendje qė t'i qendrojė kohės.
Shkollari S. Pulaha na jep shėnime tė shkruara mbi Kosovėn gjatė shekullit 17-tė.
Nė raportet e tyre, Pjetėr Mazreku, Gjegj Bardhi dhe delegatė tjerė tė Papės, tė cilat i vizituan kėto teritore nė fillim tė shekullit 17tė, jepė dėshmi mbi vendbanimet shqiptare tė Kosovės. Pėr qytete, ata shėnojnė se janė posaēėrisht me popullsi muslimane qė dominojnė nė to dhe sa ata janė shqiptarė. Njeri nga ata, Pjetėr Mazreku, nė raportin e tij tė vitit 1623 - 1624 shkruan: Prizreni ka 12,000 frymė turq (dmth. musliman), gati qė tė gjithė prej tyre janė shqiptarė... dhe, pasi kėto, tė kėtij kombi janė 200 frymė katolikė... Rreth 600 frymė serbe jetojnė kėtu.
Gjeografi turk, Haxhi Kallfa, thotė se Prizreni ishte i banuar krejtėsisht nga shqiptarėt. Evila Ēelebia, udhėpėrshkrues turk i shekullit 17tė, duke folur pėr qytetin Vuēitėrnė qė e vizitoi, thotė se banorėt e tij nuk flasin sllavonisht (boshnjakēe), por shqip ndėrsa turqishtja shfrytėzohej nė administratė Sipas tij, shqipja flitej nė Kosovė dhe Maqedoni (Shkup).
Gjergj Bardhi, arqipeshkv i Tivarit, me rastin e vizitės sė tij nė Kosovė dhe nė Rrafshin e Dukagjinit mė 1638, shkruan pėr Gjakovėn dhe Prizrenin: Gjitha kėto vende janė shqiptare dhe flasin gjuhėn shqipe.
Raportet e shekullit 17tė nė shumė raste cekin se kur ata pėrdorin termin turk ata mendojnė mbi shqiptarėt tė kthyer nė fenė muslimane, kėshtu duke iu dhėnė njė pėrmbajtje fetare pa marrė parasysh kombėsinė e tyre. Kthimi nė islam nuk ndikoi nė asimilimin kulturoro-etnik tė kėsaj popullate. Ishte shqiptare dhe mbeti shqiptare nė shekujt qė pasojnė, pa marrė parasysh ndėrrimin e fesė, sikurse ngjan nė Bosne, ku popullsia u kthye nė Islam, por pa humbur karakterin etnik sllavonik.
Se shumica e popullsisė urbane ishte shqiptare ėshtė dėshmuar nga regjistart e trojeve tė gjysmės sė dytė tė shekullit 16tė. Nė pajtim me kėto, qytetet kishin kėtė numėr tė shtėpive: Prizreni 557, Prishtina 506, Trepēa 447, Novobėrda 366, Vuēitėrna 286, Janjeva 288, Peja 158, Gjakova 56. Procesi i kthimit nė islam shkoi pėrpara shumė shpejt. Nė Pejė, ajo pėrfshinte 90% tė popullsisė, nė Vuēitėrnė 80%, nė Prishtinė 60%, nė Prizren 56%, nė Novobėrdė 37%, nė Trepēė 21% dhe nė Janjevė 14%. Kėtu nuk ekziston asnjė fije dyshimi se popullsia muslimane qė pėrbėnte shumicėn ishte shqiptare. Kjo dėshmohet qartė jo vetėm nga vėrtetimet e kompiluesve tė raporteve qė e pėrshkruajnė popullsinė muslimane si shqiptare, por njėkohėsisht edhe nga fakti qė, nė shumė raste banorėt e kthyer nė islam gjithnjė ruanin mbiemrat e emėruar krishterė tė prindėrve, ose mbiemrat karakteristike shqiptare si Gjoci, Bardhi, Gjini, Deda, Reēi, Koka. Nga ana tjetėr, thirrjet etnike turke ishin si Turk Bali, Turk Ahmeti. Pėrpos kėtyre, kėshtu edhe banorė tjerė shqiptarė nė qytete, katolikė ose ortodoksė, tė cilėt mund tė identifikohen nga emrat e tyre tė pastėr shqiptarė si banorėt e mahallės Arbanas nė Janjevė ose nė mahallėn Madhiq tė Prizrenit.
Marrė nė pėrgjithėsi Peja, Gjakova, Prizreni, Vuēitėrna dhe Prishtina kishin shumicėn e familjeve islamike, me 1,006 dhe 547 familje krishtere; 217 zot tė shtėpive mbanin emra shqiptare ose shqiptaro-sllavė, dhe vetėm 300 zot shtėpish kishin emra sllavik dhe tė tipit bizantino-ortodoks tė pėrmendur mė lartė. Kjo tregon qartė se nė kėto qytete popullsia gati krejtėsisht ėshtė shqiptare. Po e njėjta gjendje ekzistonte edhe nė qytetet si Trepēė, Janjevė dhe Novobėrdė. Nė kėto qytete, kryesisht personat e aparatit administrativ, tė kishės dhe tė tregtarėve qenė mė tė fuqishėm, pėr shkak, si qendra tė mėdha xehėroresh tė kohės mesjetare, ata paraqitnin njė interes tė veēantė pėr shtetin serb.
Dėshmia e pranisė sė shqiptarėve nė Kosovė mund tė gjendet gjithashtu nė dokumentet rreth fillimit tė shkrimit dhe mėsimit nė gjuhėn shqipe.
Shumica e shkrimtarėve tė literaturės sė hershme shqipe tė shekujve 16tė dhe 17tė punuan nė rrethet e Kosovės dhe luftuan, mes tjerash, edhe pėr pėrhapjen e shkollės sė mėsimit shqip.
Shkrimtari Pal Hasi, i cili jetoi dhe punoi nė fund tė shekullit 16tė dhe nė fillim tė shekullit 17tė, ishte qė na ėshtė e qartė nga emri i tij, nga visi verilindor mes Prizrenit dhe Kukėsit. Shkrimtari tjetėr, Pjetėr Budi, fillio punėn e tij pėr kultivimin e gjuhės shqipe nė fillim tė shekullit 17tė nė Kosovė, ku ai shėrbeu pėr shumė vjet. Nė njė letėr tė shkruar nė shqip ai ankohet pėr varfėrinė dhe misdijeninė e popullit dhe shpreh keqardhjen e tij qė kėtu nuk ekzistojnė shkolla shqipe. Ngjashmėrisht, Pjetėr Bogdani, Andrea Bogdani dhe Jukė Bogdani, tė cilėt vazhduan traditėn e shkrimit shqip pas Buzukut dhe Budit, ishin gjithashtu nga Rrafshi i Dukagjinit.
Pjetėr Bogdani, udhėheqėsi i kryengritjes sė shqiptarėve gjatė luftėrave austro-otomane, jetoi dhe punoi nė gjysmėn e dytė tė shekullit 17tė, shpesh bisedonte pėr nevojėn e hapjes e shkollimit pėr djemtė shqiptarė nė raportet qė iu dėrgonte Vatikanit rreth situatės sė shqiptarėve nė krahinėn e Kosovės.
Puna pėr kultivimin e shqipes dhe pėr shkollat nė gjuhėn shqipe filloi heret nė Kosovė. Si na ėshtė dokumentuar ai filloi mė sė voni nė fund tė shekullit 16 dhe pat Prizrenin dhe Gjakovėn si qendra, por gjithashtu u pėrhap mė tutje nė lindje nė Janjevė, Gjilan dhe nė rrethinėn e Shkupit.
Tezat se shqiptarėt erdhėn nė Kosovė pas Luftės austro-otomane tė viteve 1683 - 1699, kur tė ashtuquajturat mėrgimet e mėdha serbe nga Kosova supozohet se kanė filluar, ėshtė pėrgėnjeshtruar nga gjendja e prezentuar nė dokumentet e Komandės tė ushtrisė austriake gjatė shkrimeve ushtarake tė pasuar sė bashku me kryengritėsit shqiptar kundėr forcave otomane nė vitet 1689 - 1690.
Kėto dokumente prapė dėshmojnė se Kosova dhe Dukagjini ishin tė banuar nga shqiptarėt para asaj kohe qė i vishet tė sė ashtuquajturave migrime tė serbėve filluan... Ndėr mė tė rėndėsishmet ndėr to janė, sė pari, fakti te Komanda e ushtrisė austriake i pėrfshinte kėto vise brenda kufinjve tė Shqipėrisė dhe nuk ėshtė pėrdorur mė ndėr ta emri serbi nė kuptim politiko-fetar njė emėr qė pėrdorej nga shumė shkrues sidomos nga klerikėt, tė shekjve 15tė - 17tė... Dokumentet austriake cekin se: Prizreni ėshtė kryeqyteti i Shqipėrsisė, se Peja dhe Prishtina pėrfshihen nė Shqipėri dhe se gjuha shqipe flitet nė krahinėn e Kosovės. Perandori i Austrisė, Leopoldi I, personalisht cekė se ushtritė e tij janė duke luftuar nė Shqipėri (kur ata hynė nė Kosovė). Pjetėr Bogdani pėrshkruhet si arqipeshkv i Shqipėrisė dhe dioēeza e Shkupit si dioēezė nė Albani.
Sė dyti, ky burim flet pėr njė numėr tė madh tė kryengritėsve shqiptarė tė cilėt iu bashkuan ushtrisė austriake nė vitin 1689. Numri i tyre ėshtė aq i madh sa qė mund tė paraqiteshn vetėm nėse krahina ishte e banuar nga popullsia shqiptare. Nė kohėn kur ushtria austriake ishin duke hyrė nė Kosovė dhe nė Rrafshin e Kosovės, kryengritja kundėr sundimit otoman, qė kishte filluar mė parė arriti kulmin e vet. Nė fillim tė nėntorit 1689, kur forcat austriake, hynė nė Prishtinė, ata qenė tė mirėpritur nga 5,000 kryengritės shqiptarė, nė Pejė nga 3,000 kryengritės shqiptarė dhe nė Prizrend nga 6,000 kryengritės tjerė shqiptarė. Kėtu komandanti i forcave austriake Gjenerali Pikolomini, mbajti bisedė me arqipeshkvin e Shkupit, Pjetėr Bogdanin. Autoritetet Austriake i pranonin shqiptarėt dhe jo serbėt si forcėn kryesore politike qė operonte nė Kosovė. Pėr kėtė arsye ata nėnshkruan traktatin me ata pėr luftėn e pėrbashkėt kundėr otomanėve.
Fakti se ata kishin tė bėnin me viset e popullsisė shqiptare dhe rėndėsia e kryengritjes shqiptare, ishte faktor qė zuri vend tė parė nė planet e luftės tė shteteve evropiane kundėr Perandorisė otomane, qė shtyri Perandorin austriak, Leopoldin I, qė tu bėjė thirrje popullit tė shtypur tė Gadishullit tė Ilirisė dhe para sė gjithash, ndaj shqiptarėve mė 6 prill 1690 pėr hyrje nė luftė kundėr otomanėve, ai gjithashtu intensifikoi punėn pėr forcimin e kontakteve me kryengritėsit shqiptarė nė Kosovė.
Prania e popullsisė shqiptare ndėr kėto vise gjatė shekujve 15tė dhe 16tė, tė dokumentuar nė Shqipėri, nga burimet otomane dhe austriake, e bėn tė qartė se shqiptarėt janė vendas dhe jo imigrantė tė ardhur pas shekullit 17tė. Kjo tregon se kinse migrimi masiv i serbėve nga Kosova, qė u bė pas kėsaj lufte, me qėllim ėshtė zmadhuar, duke e paraqitur me dimensione aq tė mėdha sa qė pėrbėrja etnike e njė territori mund tė ndryshohej tėrėsisht menjėherė, tė shpjegohet nė kėtė mėnyrė, deserbizimi i kėsaj zone. Nė fakt, ishte njė migrim shumė i vogėl i kryengritėsve serbė tė udhėhequr nga Patriku i Pejės. Nuk u shpėrngulėn vetėm serbėt, por sė bashku me ta ishin kryengritėsit shqiptarė, gjurmėt e tė cilėve edhe sot i hasim nė Sllavoni. Sikur kėto migrime tė kishin qenė aq tė mėdha, gjurmėt e tyre do tė ishin regjistruar nė dokumentet lokale otomane dhe nė ato tė Vatikanit, e cila i merrte raportet nga prelatėt e vetė tė dėrguar tė veēantė pėr pėrcjelljen e situatės nė kėto vise gjatė shekullit 17tė dhe 18tė. Njė sasi e madhe dokumentesh materiale nga kėto arkiva janė publikuar, dhe se nuk cekin ndonjė lėvizje tė gjerė tė popullsisė nė Kosovė.
Nga ana tjetėr, ne nuk duhet tė mohojmė lėvizjen e masave serbe nga viset nga Nishi deri nė Beograd, tė ciėt ishin arenė e luftės austro-otomane pėr 16tė vjet (1683 - 1699). Dėshmia pėr kėtė mund tė gjendet nė dokumentet nė lidhje me serbėt tė vendosur nė Hungari nė fund tė shekullit 17tė dhe nė fillim tė shekullit tė 18tė, nė mesin e tė cilėve serbėt nga Beogradi, Smedereva, dhe viset e tjera sllave, si edhe nga Nishi rėndom pėrmenden, por nuk cekėn emrat shqiptare ose serbe nga Kosova.